فرەژنی لە ئیسلامدا

فرەژنی جێگەی رێخنەی توندی نەیارانی ئیسلامە . بەرگریکارانی باوەڕەکە زۆرجار وەک سیستمێکی پڕ بەزەیی و ڕێنماییکراوی خودایی وێنای دەکەن کە بۆ پاراستنی بێوەژنان، بەهێزکردنی کۆمەڵگا و چەسپاندنی دادپەروەری دانراوە. بەڵام کاتێک ورد دەبینەوە لە قورئان، فەرموودەکان (حەدیس) و ژیانی محەمەد، وێنەیەکی زۆر ئاڵۆزتر دەردەکەوێت—وێنەیەک کە تێیدا فرەژنی وەک میکانیزمێکی دەسەڵات، ئامرازێکی سیاسەتی خێڵەکی، و زۆرجار وەک ئیمتیازێکی تایبەتیی شەخسی بۆ پێغەمبەربووە. ئەم وتارە بە شێوەیەکی ڕەخنەگرانە لەم توێژانە دەکۆڵێتەوە و دەپرسێت: ئایا فرەژنی لە ئیسلامدا لەسەر بنەمای ئەخلاقی خودایی دامەزراوە—یان لەسەر قازانجی سیاسی، کۆنترۆڵی کۆمەڵایەتی و ئارەزووی شەخسی؟

١. ڕێکخستنی قورئانی بۆ فرەژنی: یاسای خودایی یان پراگماتیزمی کۆمەڵایەتی؟

سەرەکیترین ئایەتی قورئان دەربارەی فرەژنی دەڵێت: «لەو ئافرەتانەی کە خۆشتان دەوێن (و حەڵاڵن بۆتان) مارە بکەن، دوو، سێ، یان چوار، بەڵام ئەگەر ترسان کە ناتوانن دادپەروەر بن، ئەوا تەنها یەکێک.» — قورئان ٤:٣

داکۆکیکارانی ئیسلام ئیدیعای ئەوە دەکەن کە ئەم ئایەتە پیاوانی سنووردار کردووە تەنها بۆ چوار ژن. لە ڕاستیدا، ئەمە بەیاساییکردن و ئاساییکردنەوەی فرەژنی بوو، لە کاتێکدا زۆرێک لە سەرۆک خێڵەکان خاوەنی چەندین ژن بوون. ئەمە سنووردارکردن نەبوو بەڵکوبە یاسایی کردن بوو. دواتر، قورئان خۆی دان بەوەدا دەنێت کە پیاوان هەرگیز ناتوانن دادپەروەر بن: «هەرگیز ناتوانن لە نێوان ژنەکانتاندا دادپەروەر بن، هەرچەندیش سوور بن لەسەری.»

قورئان ٤:١٢٩ دژایەتییەکە ئاشکرایە: فرەژنی ڕێگەپێدراوە ئەگەر دادپەروەری بکرێت، بەڵام خودی دادپەروەرییەکە بە مەحاڵ دادەنرێت. ئەم ناکۆکییە ئەخلاقییە پاساوی بۆ سەدەها ساڵ مامەڵەی نایەکسان لەگەڵ ژنان هێناوەتەوە، کە تێیدا ئەرکی "دادپەروەری" بۆ تەفسیر و ویستی پیاوان جێهێڵدراوە.

٢. فەرموودە و واقیعی کردەیی فرەژنی

ئەدەبیاتی فەرموودە (حەدیس) دیمەنێکی ورد دەخاتە ڕوو دەربارەی ئەوەی فرەژنی چۆن بووە:

• ژنەکان کێبڕکێیان دەکرد بۆ بەدەستهێنانی سەرنجی محەمەد.

• ئیرەیی لە نێوان هاوژینەکاندا شتێکی باو بوو.

• پێغەمبەر شەوانی لە نێوانیاندا دابەش دەکرد، بەڵام تەنانەت ئەویش لایەنگیری عائیشەی دەکرد، کە جارێکیان وتی: «پێغەمبەری خوا منی لە هەموو ژنەکانی تر خۆشتر دەویست.» ئەم لایەنگیرییە دژە بەو داواکارییەی قورئان بۆ مامەڵەی یەکسان، بەڵام بەهۆی ئەو گریمانەیەی کە پێغەمبەر لە سەرووی لێپرسینەوەی ئەخلاقییەوەیە، چاوپۆشی لێ دەکرێت. لە ئیسلامدا، ئەوەی بۆ پیاوانی ئاسایی بە نادادپەروەری دادەنرێت، بۆ پێغەمبەر بە پاساو وەردەگیرێت.

٣. محەمەد چەند ژنی هەبووە؟

سەرچاوە مێژووییەکان زۆرجار ئاماژە بەمانە دەکەن:

• ١١ ژن.

• هەندێک لیست دەگەنە ١٣ هاوسەرگیری، بەوانەشەوە کە زوو مردوون یان کەنیزەک بوون نەک ژنی شەرعی. خاڵی گرنگ:

• محەمەد ڕێگەی پێدرابوو لە چوار ژن زیاتری هەبێت، لە کاتێکدا موسڵمانانی ئاسایی سنووردار کرابوون بە چوار.

• ئەو خاوەنی ئیمتیازی سێکسیی تایبەت بوو، وەک لە قورئان ٣٣:٥٠ دا هاتووە، کە ڕێگەی پێ دەدات ژنان، کەنیزەکەکان، و «هەر ژنێکی باوەڕدار کە خۆی پێشکەشی پێغەمبەر بکات» بۆ خۆی حەڵاڵ بکات.

بۆچی ئەم هەموو ئیمتیازە؟

ئایەتەکە ناڵێت لەبەر هۆکاری ئەخلاقییە. بەڵکو بە سادەیی ئەم ئیمتیازانە وەک دیاریی خودایی ڕادەگەیەنێت. ئەمە پرسیارە ڕەخنەئامێزە سەرەکییەکە دەوروژێنێت: ئایا ئەخلاقییە پێغەمبەرێک مافی سێکسیی تایبەتی لە خوداوە وەربگرێت کە هیچ پیاوێکی تر بۆی نییە هەیبێت؟

٤. هاوسەرگیری وەک ئامرازێکی دەسەڵاتی سیاسی

زۆرێک لە هاوسەرگیرییەکانی محەمەد هاوپەیمانییە خێڵەکییەکانی بەهێز کرد:

• ئوم حەبیبە بەسترایەوە بە ئەمەوییەکانەوە.

• سەفیە کچی حویەی لە خێڵێکی بەهێزی جولەکە بوو کە لەلایەن موسڵمانانەوە تێکشکێندرا بوون.

• جوەیریە کچی حاریس لە بەنی موستەلیق بوو؛ هاوسەرگیرییەکەی لەگەڵ محەمەد بووە هۆی ئازادکردنی ژمارەیەکی زۆر لە دیلەکان وەک «خزمانی پێغەمبەر». هاوسەرگیرییەکان خزمەتیان بەم خاڵانە دەکرد:

• مسۆگەرکردنی هاوپەیمانی.

• هێورکردنەوەی خێڵە داگیرکراوەکان.

• بەهێزکردنی کاریگەریی پێغەمبەر.

• فراوانکردنی تۆڕەکانی دڵسۆزی. لە عەرەبستانی خێڵەکیدا، هاوسەرگیرییە سیاسییەکان ئامرازێکی ستراتیژی بوون. محەمەد بە کاریگەرییەوە بەکاری هێنان، ڕێک وەک زۆرێک لە سەرکردەکانی سەردەمی خۆی. بەڵام ناونانی ئەم ستراتیژیانە بە «فەرمانی خودایی» نیگەرانی ئەخلاقی دروست دەکات. ئەمە سنووری نێوان "وەحی" و "ڕیالپۆلیتیک" (سیاسەتی واقیعی) لێڵ دەکات.

٥. ئارەزوو و سەرنجڕاکێشانی شەخسی

هەندێک لە هاوسەرگیرییەکان بە ڕوونی وا دەردەکەون کە پاڵنەرەکەیان ئارەزووی شەخسی بووە: عائیشە لە تەمەنێکی زۆر بچووکدا مارە کراوە، و لە سەحیحی بوخاریدا وەک «خۆشەویسترین»ـی پێغەمبەر وەسف کراوە. زەینەب کچی جەحش ئەم هاوسەرگیرییە پڕ مشتومڕترینە. زەینەب ژنی پێشووی زەیدی کوڕە هەڵگیراوەی محەمەد بوو. محەمەد زەینەبی بینیوە و سەرسامی جوانییەکەی بووە، دوای ئەوە ئایەتێک (٣٣:٣٧) دابەزیوە و هاوسەرگیرییەکەی ڕێگەپێداوە. ڕووداوەکە پرسیاری ئاشکرا دەوروژێنێت:

• بۆچی دەبێت یاسایەکی خودایی دابەزێت تەنها بۆ پاساو هێنانەوە بۆ هاوسەرگیرییەک کە لەسەر بنەمای سەرنجڕاکێشان بووە؟

• بۆچی یاساکانی تەبەنی (کوڕهەڵگرتنەوە) دوای ئەم ڕووداوە لەناکاو گۆڕان؟ کات و ساتی ڕووداوەکە وادەکات ڕەخنەگران بڵێن کە وەحی لێرەدا خزمەتی بە ڕەزامەندیی شەخسی کردووە نەک ئەخلاقی گەردوونی.

٦. کاریگەریی فرەژنی لەسەر ژنانی موسڵمان

فرەژنی بووەتە هۆی:

• ئاساییکردنەوەی پەیوەندییە نایەکسانەکان.

• دروستکردنی فشار و سترێسی دەروونی بۆ ژنان.

• بەیاساییکردنی کێبڕکێ لەسەر سۆزی پیاوێک.

• پێدانی دەسەڵاتی سێکسی و کۆمەڵایەتی بە پیاوان بە کەمترین لێپرسینەوە. ئەمڕۆ زۆرێک لە ژنانی موسڵمان پرسیار دەکەن ئایا خودایەکی دادپەروەر و بەبەزەیی سیستمێک دادەنێت کە لە بنەڕەتدا زیان بە نیوەی مرۆڤایەتی بگەیەنێت؟

ئەگەر دادپەروەری مەحاڵ بێت (وەک قورئان خۆی دانی پێدا دەنێت)، کەواتە چۆن دەکرێت فرەژنی هەرگیز ئەخلاقی بێت؟

٧. فرەژنی وەک پێکهاتەیەک بۆ کۆنترۆڵ

لەکۆتاییدا، فرەژنی لە ئیسلامدا سێ ئەرک جێبەجێ دەکات:

١. دەسەڵاتی سیاسی لە ڕێگەی بەستنەوەی خێڵەکان و یەکخستنی دڵسۆزی.

٢. پێکهاتەی کۆمەڵایەتی بە هێشتنەوەی ژنان لە دۆخێکی وابەستە، گوێڕایەڵ و سنووردار لە ئۆتۆنۆمی (سەربەخۆیی). ٣. ئیمتیازی پیاوانە چەسپاندنی باڵادەستیی پیاوان بەسەر ژناندا—و بەتایبەتی چەسپاندنی پێگەی ئاوازەی (ئیستیسنائی) محەمەد. ئەم سیستمە یاسایەکی ئەخلاقیی گەردوونی نەبوو. بەڵکو پراکتیکێکی خێڵەکی و پیاوسالارانە بوو کە لەلایەن دەسەڵاتی ئاینییەوە پیرۆز کرابوو.

دەرەنجام: سروشی خودایی یان تەماحی مرۆڤ؟

قورئان و فەرموودە دیدگایەکی ئەخلاقیی بێ-کات (تایملێس) پێشکەش ناکەن. بەڵکو، ڕەنگدانەوەی کۆمەڵگایەکی پیاوسالاری سەدەی حەوتەمن کە تێیدا فرەژنی خزمەتی بە تەماحە سیاسییەکان، کۆنترۆڵی کۆمەڵایەتی و ئارەزووە شەخسییەکانی پێغەمبەر دەکرد. کاتێک یاسا ئاینییەکان بە تەواوی لەگەڵ بەرژەوەندییەکانی ئەو پیاوەدا یەکدەگرنەوە کە بانگەشەی گەیاندنیان دەکات، دەبێت بپرسین:

• ئایا ئەمە یاسای خودایە؟

یان یاسای بەرژەوەندیەکانی چەند مرۆڤێک؟

• ئایا ئەخلاق لە وەحییەوە سەرچاوە دەگرێت؟

خوێندنەوەیەکی

ڕەخنەگرانە دەریدەخات کە فرەژنی لە ئیسلامدا پەیوەندی بە بەزەیی یان دادپەروەرییەوە نەبووە. بەڵکو بریتی بووە لە شەرعیەتدان بە دەسەڵات، هاوپەیمانییەکان و ئیمتیازەکانی یەک پیاو، لە کاتێکدا ستانداردگەلێکی داڕشت کە تا ئەمڕۆش بەردەوامە لە داڕشتنەوە و سنووردارکردنی ژیانی ملیۆنان ژن.